Najmłodszy, bo powstał dopiero w 1909 roku, ale jego tradycje są o wiele starsze i sięgają średniowiecza. Mowa o kościele Św. Jerzego na Przedmieściu Lęborskim. W tym artykule opieram się na tekście Petera Jancke z pracy „Kirchen und kirchliches Leben im deutschen Kolberg”.

Gdy zbudowano kościoły w średniowiecznym Kołobrzegu, przystąpiono do budowania świątyń na przedmieściach. Przedmieścia te powstawały dość szybko. Według tradycji niemieckiej, historia kościoła Św. Jerzego wiąże się z powstaniem przed 1282 roku szpitala, jak pisze historyk H. Riemann, poświęconego „pogromcy smoka Św. Jerzemu”. Był on zlokalizowany przed Bramą Kamienną, która znajdowała się przy skrzyżowaniu ulicy Budowlanej i Dubois. Szpital był poświęcony chorym na trąd i grzybicę. Taką funkcję miał pełnić jeszcze 1378 roku. Dopiero później pełnił funkcję domu dla starych, biednych i niedołężnych. W testamencie Gotfryda de Wide mowa jest o wyrażeniu woli, aby na zewnątrz cmentarza ubogich wybudowana została kaplica i aby była tam codziennie odprawiana msza. Dla osoby posługującej w tym miejscu przeznaczono 24 grzywny srebra. Dla Domu Św. Jerzego dziekan kapituły kołobrzeskiej w swoim testamencie zapisał sto grzywien. Ponadto, kapłanowi św. Jerzego dziekan w testamencie dorzucił jedną grzywnę. Według Riemanna, na miejscu domu modlitw, który zbudowano za środki z testamentu dziekana kapituły, sporządzonego w 1323 roku, radny Cerdo zbudował kaplicę Św. Jerzego. Nabożeństwa zainaugurowano w nim 22 lipca 1331 roku.

Kaplica Św. Jerzego, podobne jak inne kaplice czy kościoły zależne od kapituły kołobrzeskiej, miała proporcjonalne ograniczenia w swoim funkcjonowaniu. W początkowym okresie funkcjonowania, kazania prawiono tam tylko w dzień poświęcenia kaplicy, w dzień patrona i w Wielki Piątek. Dzwonić można było dopiero po tym, jak odezwał się dzwon w kolegiacie. W okresie późniejszym, kaplica uzyskała większą samodzielność. We wnętrzu kaplicy, nad konfesjonałem, znajdowała się inskrypcja z historią kaplicy. Brzmiała tak: „Jeśli tu zostaniesz, Wędrowcze, poznaj losy tego Domu Bożego, abyś poznał los ludzki, a także swój własny. Świątynia ta została poświęcona przez starożytnych przodków Św. Jerzemu w roku przywrócenia łaski 1331, 22 lipca. Zniszczona od podstaw we wrześniu 1630 r. w czasach terroru i okrucieństw wojennych wraz z czterema innymi kościołami, następnie w 1639 r., 21 marca decyzją i dobroczynnością drogiego Soboru kołobrzeskiego, który zachował przez wiele lat wieki prawa patronackie pod tymczasowym urzędem senatora Joachima Tesmara i Valentina Fritza, kiedy Johann Pagenkopp był kaznodzieją, została przywrócona z ruin 2 maja, a ostatni raz przywrócono jej dawny wygląd w 1665 roku, 10 sierpnia, po wzniesieniu wieży. W tym czasie byli tu burmistrz Felix von Braunschweig, Baltasar Timäus von Guldenklee, budowniczy Gutzmar, senator i jego kolega wspomniany Valentin Fritz. Kaznodzieją był Joachim Eberhard, który niniejszym szczerze pragnie, aby wszechmocny i miłosierny opiekun i fundator odnowionej świątyni pozwolił na istnienie czystej religii ojczyzny do końca stulecia i także w latach przyszłych. Pamiętając o wywyższonej świątyni w niebie, którą jest sama boskość, uważajcie, że jesteście żywą świątynią Boga żywego”.

W okresie okupacji wojsk cesarskich, w Kołobrzegu spalono 5 kościołów. 20 września 1629 roku uszkodzono szpital, a 31 lipca 1630 roku kaplicę św. Jerzego. Świątynię odbudowano w okresie stacjonowania w Kołobrzegu Szwedów w 1639 roku. Fundatorem była kapituła. Obiekt był niewielki, zapewne salowy, ale z wieżą. Wieża ta uległa uszkodzeniu w 1753 roku. Odbudowano ją i zamontowano tam zegar. Niestety, wkrótce rozpoczęła się wojna siedmioletnia. Kościół Św. Jerzego został nieznacznie uszkodzony w 1758 roku, w a 1761 roku uszkodzona została wieża i zegar. W czasie wojny siedmioletniej kościół został zmieniony w Szaniec Kościoła Jerzego. Kolejne oblężenie, w 1807 roku, dokonało spustoszenia świątyni. Tak walki o nią w dniu 1 lipca 1807 roku opisuje pastor Maass: „Dezerter powiedział Francuzom, że przy kościele znajduje się mała prochownia, a za kościołem jest wóz z amunicją. Wróg strzelał teraz bez przerwy, prawdopodobnie ponad 100 razy, do kościoła i jego fortyfikacji, co już i tak wyrządziło mu tyle szkód ze względu na jego położenie. Granat wroga wkrótce zapalił proch i duża część wysuniętego schronu fortyfikacji wyleciała w powietrze wraz z większością artylerzystów, którzy ponownie spadali kawałek po kawałku na ziemię. Uratowano przed tym sierżanta Beckmanna, który niedługo wcześniej udał się do pobliskiego kościelnego w sprawach zawodowych. Ale jeszcze bardziej cudowne było uratowanie chorążego von Langena, który tam dowodził i również został wyrzucony w powietrze, ale spalony i ciężko ranny, wpadł szczęśliwie do pobliskiego płytkiego bagna lub stawu i jakimś boskim cudem przeżył. Zabrano go do kościoła Mariackiego, gdzie autor widział go osobiście, wraz z innym strzelcem, który był prawie cały poparzony i wyglądał surowo jak gotowany krab”.

Ze względu na brak kościoła, mieszkańcy przedmieścia chodzili na nabożeństwa do szkoły (lata 1815-1829), a także do kościoła Św. Ducha, choć ta świątynia, wobec innych uszkodzonych kościołów w Kołobrzegu, była przeciążona. Próbowano więc zbudować nowy kościół, ale po pierwsze, uwagi co do jego lokalizacji miała komendantura twierdzy, która nie chciała rezygnować z dogodnego miejsca na fortyfikacje, a po drugie, mała parafia nie miała środków finansowych na zrealizowanie takiej inwestycji. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wyraziło zgodę na zbiórkę pieniędzy na budowę kościoła Św. Jerzego w Kołobrzegu. Zebrana w 1827 roku kwota była niewielka i w połączeniu ze wsparciem skarbu, dała 1722 talary. Jak pisze Peter Jancke, świadczy to o powszechnej biedzie na Pomorzu po wojnach napoleońskich.

W 1826 roku zakończono negocjacje związane z projektem kościoła. Ustalono rzecz ważną, na której zależało Królewskiemu Departamentowi Wojny. Kościół na Przedmieściu Lęborskim miał w razie wojny służyć celom wojskowym i mury jego musiały być odporne i grube, aby można było je przekształcić w fortyfikację. P. Jancke, mając dostęp do źródeł, wskazuje, że władze wpadły przy okazji na inny pomysł, mianowicie zasugerowały, że kościół Św. Jerzego mógłby się połączyć z innym kościołem w mieście. Wówczas jednak odezwali się pomorscy weterani i zwrócili uwagę na zaangażowanie w walkach o Kołobrzeg i fakt zniszczenia świątyni, która zasługiwała na odbudowę. Rząd pod takim naporem argumentów ugiął się. Projekt zatwierdzono, a pierwotny kosztorys opiewał na 3424 talary.

Bomboodporny kościół został uroczyście oddany od użytku 1 stycznia 1829 roku. Uczestniczyli w nim radni i burmistrz, władze miejskie i królewskie oraz wojsko. Kazanie wygłosił pastor Johann Gottlieb Wilhelm Maass. Drewniana okładzina wieży szybko stała się niefunkcjonalna i w 1832 roku trzeba było ją już remontować. W 1839 roku rozpoczęto starania, aby kościół zyskał nową wieżę, o murze grubości 1,5 metra i ośmiokątną dzwonnicą. Zadanie to ukończono w 1842 roku (na zdjęciu). We wnętrzu, które mogło pomieścić 400 wiernych, nie wybudowano tylko organów. Stare, w dawnej świątyni, przepadły.

Wraz z likwidacją twierdzy, zmieniły się miejskie uwarunkowania. Prymat obrony miasta jako twierdzy nie musiał być już brany pod uwagę. Co więcej, zwiększała się liczba stałych mieszkańców miasta, powiększana o liczbę przebywających nad morzem kuracjuszy. Do 1910 roku liczba kołobrzeżan niemal się podwoiła. I to właśnie wzrost liczby wiernych leżał u podstaw konieczności budowy nowego kościoła św. Jerzego. Fakt ten był możliwy, gdyż, jak pisze P. Jancke, nieznany darczyńca przekazał parafii 37 tysięcy marek (rok 1904), ale postawił warunek: świątynia musi zostać zbudowana w ciągu 2 lat. Tyle, że 37 tysięcy to było zbyt mało na budowę okazałej świątyni. Ostatecznie, kołobrzeski magistrat zgodził się pokryć 1/3 kosztów inwestycji.

Projekt nowego kościoła wykonał miejski architekt Sprotte. Według historyków niemieckich, do projektu kościoła wybrano styl późnogotycki. Obiekt miał powstać z cegły i specjalnie sprowadzanego ze Szwecji kamienia. Niestety, nie zachowało się zdjęcie wnętrza kościoła, a przynajmniej nie spotkałem go w żadnej publikacji (poza jedną ryciną z widokiem na ołtarz...). Patrząc na świątynię z zewnątrz, można stwierdzić, że składała się ona z korpusu nawowego z wyodrębnioną nawą główną i dwiema nawami bocznymi, które były przedzielone emporami, dla zwiększenia powierzchni dla wiernych. Świątynia była przewidziana dla 1000 osób. Następnie, w kierunku południowym odbiegało prezbiterium, zamknięte wielobocznie. Do prezbiterium, od strony wschodniej przylegała zakrystia i wejście w postaci półokrągłej wieżyczki. Szczyt korpusu nawowego nie posiadał żadnej dekoracji. Ciekawa była konstrukcja wieży na planie kwadratu 9x9 m. Przylegała ona od północnego wschodu do ściany korpusu nawowego. U jej szczytu z czterech stron znajdował się zegar. Dzwonnica miała stylizację gotycką, z wąskimi okienkami dla lepszej akustyki zainstalowanych tam dzwonów. Były tam trzy dzwony o łącznej wadze 2970 kg i tonie D-F-A (d-moll). Łącznie, wieża miała 28 metrów wysokości i górowała nad Przedmieściem Lęborskim. Do parafii należało ok. 8 tysięcy mieszkańców, z czego 1 tysiąc pochodził z okolicznych wsi, w tym z Mirocic, Obrotów, Niekanina, Bagicza czy Budzistowa. Prace budowlane prowadziła firma Theodora Martena z Kołobrzegu. Prace malarskie wykonał znany kołobrzeski malarz Otto Rubow.

Według opisu P. Jancke, w 1906 roku kościół był gotowy. Autor historii kościoła św. Jerzego nie podaje jednak żadnej informacji na temat jego poświęcenia czy oddania do użytku, jedynie pod jedną z ilustracji napisał: „Kościół św. Jerzego z 1909 roku”. Taką datę podaje za to kołobrzeski historyk – Hieronim Kroczyński. Wskazuje, że doszło do tego 14 czerwca 1909 roku. Inni autorzy, jak np. Jerzy Patan, opisują, że kościół pochodzi z 1906 roku. Podobnie Kroczyński, w jednej ze swoich książek podawał, że świątynia powstała w 1906 roku. Później się to zmieniło. Na planie Kołobrzegu z 1906 roku kościół św. Jerzego już jest. Możemy więc przyjąć, że jednak kościół został ukończony w 1906 roku. Niestety, nie dotarłem do opisu jego poświęcenia. Starą świątynię zamieniono w kaplice pogrzebową cmentarza św. Jerzego.

Podczas przygotowań Kołobrzegu do obrony, w marcu 1945 roku kościół zamieniono w fortecę. Był to lokalny punkt umocniony. Mury świątyni nadawały się do schronienia, a wieża kościoła ułatwiała prowadzenie ognia przez strzelców wyborowych. Teren przed kościołem stanowiły podmokłe łąki – teren wypłaszczony i doskonale widoczny. Włamanie do miasta przez ten teren wymagało dużej liczby ofiar, a kościół został uszkodzony. Artyleria go nie oszczędziła. Po wojnie, był źródłem pozyskiwania kamienia. Ostatecznie, rozebrano go wiosną 1956 roku, razem z kościołem św. Marcina i kościołem św. Mikołaja. W latach 60-tych, z kamieni z kościoła św. Jerzego zbudowano ołtarz na Cmentarzu Wojennym.

18 września 1993 roku powstała Parafia Miłosierdzia Bożego, która swoim obszarem objęła m.in. teren przedwojennego Przedmieścia Lęborskiego. W 1995 roku poświęcono kaplicę, którą zbudowano na dawnym cmentarzu kościoła Św. Jerzego. 24 lipca 2016 roku oddano do użytku kościół Miłosierdzia Bożego, obok którego utworzone zostało lapidarium z płyt wchodzących w skład dawnego cmentarza. Tak na terenie dawnej parafii, poświęconej św. Jerzemu, pogromcy smoka, działa już inny kościół, który tradycjami do okresu przedwojennego nie nawiązuje...

Robert Dziemba
Fot. Verlag Peter Jancke