W historiografii przyjmuje się, że pomnik Fryderyka Wilhelma III przed ratuszem został rozebrany w 1945 roku. Za tą tezą nie przemawiają żadne dowody.

Jedną z pierwszych publikacji w sposób chronologiczny omawiających kołobrzeskie wydarzenia XX wieku, była książka Jerzego Patana pt. „Kołobrzeg. Sto lat w fotografii”. To tam znajdziemy pierwszą informację o tym, że pomnik przed ratuszem rozebrano latem 1945 roku, wbrew protestom Niemców. Dziś wiemy, że raczej tak nie było.

2 lipca 1865 r. przed ratuszem odbyła się uroczystość odsłonięcia pomnika Fryderyka Wilhelma III. Aby go tam umieścić, rozebrano balustradę i znacznie poszerzono schody. Na cokole z granitu śląskiego stanął monument autorstwa Friedricha Drakego. Po bokach umieszczono reliefy Augusta Neitharda von Gneisenau oraz Joachima Nettelbecka – komendanta twierdzy oraz przywódcy mieszczan z roku 1807. Monument był dużą miejską atrakcją. Znajdował się na widokówkach, chętnie fotografowali się przy nim wczasowicze.

Wraz z rozpoczęciem nalotów na miasta III Rzeszy przez aliantów podczas II wojny światowej, Niemcy zaczęli zastanawiać się nad przebiegiem specjalnym programem, a następnie zrealizowali szeroko zakrojoną akcję obrony dzieł sztuki szczególnie ważnych dla historii Rzeszy. Było to niezwykłe przedsięwzięcie, polegające na wykonaniu dokumentacji fotograficznej zabytków (często na filmie kolorowym, czego przykładem jest wyposażenie kolegiaty), przygotowaniu planów zabezpieczenia i ewakuacji dzieł sztuki. W programie znalazł się m.in. pomnik przed ratuszem. Postać pruskiego króla obmurowano ścianami z cegieł, zasypując piaskiem i czopując betonem.

Walki o miasto w marcu 1945 roku ratusz przetrwał nadzwyczaj dobrze. Pociski trafiły tylko w lewe skrzydło, uszkadzając część dachu oraz dwie blanki. Po przejęciu władzy w mieście przez Polaków, część wyposażenia obiektu trafiła do Warszawy. W ratuszu urzędował pierwszy prezydent miasta – inż. Stefan Lipicki. W gotyckich piwnicach mieściła się stołówka. „Przed ratuszem stał zabezpieczony deskami i betonem Pomnik Fryderyka Wilhelma na olbrzymim murowanym cokole, sięgającym jezdni, dzieląc wejście do ratusza na dwa biegi, z lewej i prawej strony ratusza. W czerwcu zwraca się do mnie Niemiec namawiając mnie, abym kazał pomnik odsłonić z obudowy ochronnej. Argumentował, że przecież trzeba pogodzić się ze stanem faktycznym zakończenia wojny. Po co więc pomnikowi obudowa? W umyśle jego i innych Niemców nie mogło się pomieścić, że po zakończeniu wojny nie powróci już to, co było przed wojną. W Kołobrzegu na cokole stał lata całe stary fryc, to i dalej ma prawo stać. Pomnik zburzyliśmy, w miejscu cokołu wykonałem brakujące stopnie, tak że wejście do ratusza stanowi jedną szerokość schodów. Losy starego fryca podzieliły pomniki przed katedrą (Gneisenaiu i Nettelbeck) oraz na Placu 18 Marca. Na cokole tego ostatniego wykonano pomnik wdzięczności dla poległych w walce o Kołobrzeg, żołnierzy radzieckich i polskich” – pisze we wspomnieniach prezydent Lipicki.

W historiografii przyjęto, że powyższe wykonano w 1945 roku. Było to uzasadnione, ze względu na konstrukcję wspomnień Lipieckiego. Drukiem ukazały się one w książce H. Kryczńskiego pt. „Powojenny Kołobrzeg 1945-1950. Wybór źródeł”. Niestety, autor pominął analizę krytyczną przedmiotowych wspomnień, de facto ograniczając się do ich przedruku. Konsekwencją powyższego jest to, że wiele faktów historycznych jest podważanych właśnie przez wspomnienia pionierów, chociażby Lipickiego. Przykład. Sroga i Kroczyński podają, że wodociągi w Rościęcinie zostały wysadzone przez Rosjan. Tymczasem Lipicki pisze, że „Stacja pomp była nie ruszona”. Pytanie, co wysadzono, jest otwarte...

Czytelnik, zasugerowany tym, że Lipicki prowadzi dokładny opis, przyjmuje, że rozbiórka nastąpiła w 1945 roku. Ale tego już Lipicki nie pisze. Pisze, że pomnik rozebrał. Analiza krytyczna staje po stronie roku 1945, bo przecież Lipicki był prezydentem do końca sierpnia 1945 r. Ale jeśli pomnik był rozebrany później, mógł on brać udział w jego rozbiórce, albo też decydować o tym jako pracownik Powiatowego Zarządu Dróg. Nie ulega bowiem wątpliwości, że przynajmniej część czynności, o których pisze Lipicki, nie została wykonana w 1945 roku.

Nie ulega wątpliwości, że pomnik wojnę przetrwał, a jej obudowa została niemal nietknięta. Jej fragment jest świetnie widoczny na filmie Jerzego Bossaka „Bitwa o Kołobrzeg”. Natomiast sam cokół nie został rozebrany w 1945 roku. Świadczy o tym zdjęcie z 1946 roku i późniejsze, na których widać nie tylko cokół pomnika, ale również poszerzone schody. Z tym widokiem powstała również jedna z pierwszych pocztówek. Dowód na to, że pomnik nie został rozebrany w 1945 roku znalazł Jerzy Patan. Zdjęcie wykonane 18 marca 1946 roku, przedstawiające Kazimierę Krupińską i Helenę Hermanowicz oraz ppor. Ryszarda Hermanowicza z żołnierzami na trybunie przed ratuszem, dowodzi tego, że pomnik nadal stał nietknięty.

Ciekawe w przedmiotowym temacie są wspomnienia Aleksandra Barbachowskiego, które cytujemy za Jerzym Patanem: „Do Kołobrzegu przyjechałem w roku 1945, zamieszkałem w dzielnicy portowej i rozpocząłem pracę rybaka. Ponieważ złowioną rybę sprzedawałem przed ratuszem, gdzie było targowisko, to pamiętam doskonale, że przy ratuszu i przed katedrą stały jeszcze niemieckie pomniki. Jak sobie przypominam, zostały one rozebrane dopiero przed referendum ludowym. Potem przez długi czas leżały na gruzowisku za ratuszem, w pobliżu przedwojennego domu handlowego”. Ten dom handlowy to obecne „Hosso”, a owo referendum ludowe to słynne sfałszowane referendum z 30 czerwca 1946 roku, przed którym namawiano do głosowania „3xTAK”.

Tu należy zaznaczyć, że decyzja o rozbiórce pomnika przy katedrze zapadła jeszcze w 1945 roku. Sprawozdanie roczne Sekretariatu Komitetu Miejskiego Polskiej Partii Robotniczej w Kołobrzegu zawiera informację, że decyzję tę podjęto na wiecu protestacyjnym przeciwko skazaniu przez sąd w brytyjskiej strefie okupacyjnej 48 Polaków, którzy byli byłymi robotnikami przymusowymi w III Rzeszy (uchwała z 23 września 1945 r.). Natomiast pomnik przy poczcie na Placu 18 Marca odsłonięto 18 Marca 1948 roku. A więc aż taki przedział czasowy poruszył w swoich wspomnieniach pierwszy prezydent miasta.

Jest wysoce prawdopodobne, że pomnik króla pruskiego przed ratuszem został rozebrany dopiero w 1946 roku, zapewne w ramach jakiejś akcji propagandowej przed referendum, które miało zatwierdzać umocnienie granic Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej. Jaki los spotkał oba wspomniane pomniki – przed ratuszem i katedrą? Zapewne koleją wywieziono je do jednej z hut i przetopiono.

Robert Dziemba
Fot. archiwum autora, Jerzego Patana, public domain

Odsłonięcie pomnika króla w 1865 r. - rysunek z epoki.

Pomnik Fryderyka Wilhelma III był dużą atrakcją.

Zabezpieczony pomnik przed ratuszem - 1944 r.

Zamurowany pomnik (z lewej) na filmie Jerzego Bossaka - 20-25 marca 1945.

Pomnik - 18 marca 1946 r.

Rynek z ratuszem - lata 40-te.