W 1914 roku uważano, że wybuch wojny nikomu się nie opłaca. Wojna nastała i to taka, jakiej świat dotąd nie znał. Konflikt dotarł też nad Parsętę.

Norman Angell w swojej niezwykle popularnej na początku XX wieku książce „Wielkie złudzenie” twierdził, że oto rozpoczęła się era powszechnego pokoju, dlatego, że „wszystkie państwa tak już są wzajemnie od siebie zależne, że każda nieodpowiedzialna agresja uderzyłaby nie tylko w gospodarcze, ale i wszelkie inne interesy najeźdźcy”. A jednak, piękna epoka odeszła do historii i to z wielkim hukiem.

Przyczyn wybuchu Wielkiej Wojny należy szukać już podczas Kongresu Wiedeńskiego, którego celem było zabezpieczenie stabilności polityczno-militarnej Europy, zgodnie z interesami największych mocarstw, ale wbrew dążeniom niepodległościowym narodów. Polityka Świętego Przymierza była pełna sprzeczności, a pokój pomiędzy czterema europejskimi mocarstwami stanowił zwykła fikcję polityczną, czego dowodem była wojna krymska czy wojna francusko-pruska. Naruszenie ustalonych sił stanowiło zjednoczenie Włoch i Niemiec. Poszczególne państwa były targane konfliktami etnicznymi i narodowościowymi, szczególnie Austro-Węgry. Dążenia imperialistyczne mocarstw, a także szerzący się nacjonalizm, wybuchające na tym tle konflikty pomiędzy państwami-sąsiadami, przybliżały Europę do wybuchu wojny. Zapalnikiem okazało się zabójstwo arcyksięcia Franciszka Ferdynanda Habsburga i jego żony Zofii, którego dokonał serbski nacjonalista Gawriło Princip. Wydarzenie to przeszło to do historii jako zamach w Sarajewie z 28 czerwca 1914 roku.

Bezpośrednią przyczyną wybuchu konfliktu o skali globalnej był skomplikowany system sojuszy, który gwarantował pokój w Europie. W konsekwencji, doprowadził do Wielkiej Wojny. Po zamachu, Rzesza poparła Austro-Węgry w ich działaniach w celu wyjaśnienia przyczyn i osób, które stały za zamachem. W tym czasie, Francja zapewniła Rosję o swoim poparciu. Sprowokowane poparciem Rzeszy Austro-Węgry, postawiły rządowi Serbii radykalne ultimatum. Serbia zgodziła się nawet na ograniczenie własnej suwerenności, ale odrzuciła jeden punkt ultimatum: nie zgodziła się na śledztwo w sprawie zamachu na swoim terenie przez przedstawicieli Austro-Węgier. To spowodowało wypowiedzenie wojny Serbii przez Austro-Węgry. Rosja ogłosiła częściową, następnie pełną mobilizację przeciwko Austro-Węgrom, a przeciwko Rosji mobilizację ogłosiła Rzesza. W konsekwencji, mobilizację ogłosiła Francja. 1 sierpnia 1914 roku Rzesza ogłosiła wojnę z Rosją, a 3 sierpnia z Francją. Przeprowadzona inwazja Rzeszy na neutralną Belgię natychmiast włączyła do konfliktu Anglię oraz jej sojuszniczkę Japonię przeciwko Rzeszy. 6 sierpnia Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Rosji.

W Kołobrzegu, informację o wybuchu wojny przyjęto z powszechnym entuzjazmem. Społeczeństwo uwierzyło, że żołnierze wrócą do domów, nim liście spadną z drzew – tak głosiła niemiecka propaganda i wieść tę powtarzano sobie z ust do ust. Pododdziały obydwu pułków piechoty maszerowały na kołobrzeski dworzec, skąd wyjeżdżały na front. Do wojska powołano rezerwistów. Przed ratuszem prowadzono nabór ochotników. Trudno to sobie dziś wyobrazić, bo znamy skutki działań wojennych, ale ochotnicy na front wyruszali z radością.

Kołobrzeg został przekształcony w zaplecze medyczne frontu. Zmobilizowano załogi 26 ośrodków gastronomicznych i sanatoryjnych, w których stworzono rezerwowe lazarety, które bardzo szybko zaczęły zapełniać się rannymi. Wraz z uczestnikami walk, do miasta docierały informacje o tragedii wojny. Do Kołobrzegu zaczęli także trafiać ranni mieszkańcy, którzy walczyli na froncie. Tak znalazł się tu z powrotem dowódca 54 Pułku Piechoty pułkownik von Tippelskirch. Natomiast, jak pisze H. Kroczyński, dowódca pułku artylerii podpułkownik Szmula poległ w pierwszych tygodniach wojny. Coraz więcej kobiet pokrywało się żałobą. Ginęli mężowie i synowie. Miasto zaczęło się zapełniać uciekinierami z Prus Wschodnich. Kołobrzeżanie widzieli skutki działań wojennych. Wojna nie tylko, że nie skończyła się na jesieni 1914 roku, ale ciągnęła się w nieskończoność. Konsekwencją działań wojennych były coraz większe trudności aprowizacyjne. Wprowadzono kartki żywnościowe. Zbierano złom, wycofywano pieniądze metalowe, które zastępowano banknotami. 1 marca 1917 roku Magistrat wprowadził pieniądze zastępcze, tzw. Notgeld. Z dachu kolegiaty zdjęto blachę miedzianą, którą zastąpiono łupkiem (blach została na dzwonnicy).

8 listopada 1918 roku przy ujściu Parsęty pojawiła się eskadra niemieckich okrętów podwodnych. Niektóre z jednostek wpłynęły do portu. Z jednego z nich na ląd wyszedł trzeci syn cesarza książę Adalbert. W ciągu następnych dni do portu wpłynęły też dwa torpedowce. Gdy do Kołobrzegu dotarła wiadomość o podpisaniu 11 listopada zawieszenia broni w Compiègne, ich załogi zdezerterowały, a jednostki splądrowano. Ostatecznie, okręty podwodne udały się na internowanie do Szwecji.

Sytuacja po wojnie w Kołobrzegu była bardzo trudna. Miasto nie ucierpiało w wyniku walk, ale nad morzem w ogóle nie było turystów. Skończyli się turyści z zaborów. Polska otrzymała dostęp do morza. Cierpiała na tym gospodarka miasta. Poza tym, podobnie jak w całej Rzeszy, w wielu miejscach widoczna była bieda, szerzyło się bezrobocie i szalała inflacja.

Koniec wojny i nowa wojna?
W 3 miesiące po zakończeniu I wojny światowej, 12 lutego 1919 roku, na kołobrzeski dworzec wjechał pociąg specjalny. Do miasta nad Parsęta przybył feldmarszałek Paul von Hindenburg, wódz naczelny. W hotelu "Bellevue" mieściła się kwatera naczelnego dowództwa, a w Pałacu Nadbrzeżnym ulokowano Sztab Generalny, który dotarł do miasta kolejnymi pociągami. To właśnie w Kołobrzegu, w miarę blisko granic z młodym państwem polskim, Niemcy szykowali plan nowej wojny o kryptonimie "Wiosenne słońce".
Sztabowcy opracowali kwestie organizacyjne, tworząc armię "Północ" i armię "Południe". Głównym celem była Warszawa. Sprawa była jednak politycznie skomplikowana. Jak pisze H. Kroczyński, w Kołobrzegu trwały żywe spory co do konieczności uderzenia na Polskę i zawarcia pokoju. Dyskusję w tych kwestiach toczył ostatni kanclerz Cesarstwa Niemieckiego i pierwszy prezydent Republiki Weimarskiej Friedrich Ebert oraz minister obrony Gustav Noske z Paulem von Hindenburgiem. Ostatecznie, socjaldemokratyczni politycy przekonali naczelnego wodza, aby zrezygnował z planów nowej wojny.

Sprawa nie była taka oczywista. 6 marca 1919 roku Zgromadzenie Narodowe uchwaliło ustawę o 400-tysięcznej Reichswerze. Atmosfera społeczna była jednoznaczna: w Hindenburgu pokładano nadzieję, iż ten uratuje resztki honoru Niemiec upokorzonych listopadową kapitulacją. Gdy 7 maja 1919 roku, Niemcy otrzymały projekt traktatu pokojowego, w Kołobrzegu było jasne, że jeśli nie zostaną one przyjęte, Niemcy przystąpią do nowej wojny, której celem miało być nie tyle zniszczenie Polski czy zdobycie Wielkopolski, ale doszczętna likwidacja odrodzonego państwa polskiego.

Sytuacja młodego państwa polskiego była bardzo trudna. Trwała unifikacja kraju rozdzielonego zaborami. Sytuacja na granicach była nadal niepewna. Wojsko Polskie było w organizacji, a przeciwko Niemcom w miarę szybko wystawić można było jedynie Wojsko Wielkopolskie. Sytuację uratowała armia generała Józefa Hallera, przerzucana z Francji. W czerwcu 1919 roku, Polska była gotowa przeciwstawić się niemieckiemu uderzeniu, kierowanemu z Kołobrzegu, 180 tysięcy żołnierzy.

Niemcom nie sprzyjała jednak sytuacja międzynarodowa. Żadnemu mocarstwu nie zależało na odrodzeniu potęgi Niemiec. Rany Wielkiej Wojny były zbyt świeże. Na redzie portu w Kołobrzegu stanęły 4 angielskie niszczyciele, celując w kwaterę wodza naczelnego. Ostatecznie, 28 czerwca podpisano traktat wersalski. Paul von Hindenburg wziął jeszcze udział w tzw. święcie wyzwolenia 2 lipca 1919 roku, a 3 lipca pociągiem specjalnym opuścił Kołobrzeg. 13 lipca władze miasta nadały Hindenburgowi honorowe obywatelstwo i nazwę nowej ulicy (obecnie Tadeusza Kościuszki).

Pamięć o Wielkiej Wojnie
I wojna światowa pochłonęła 37,5 miliona ofiar. Rzesza straciła w tym konflikcie ponad 7 milionów ludzi. Warto pamiętać o wielkiej euforii, jaka ogarnęła społeczeństwo niemieckie. Młodzi ludzie z radością szli na front, mamieni propagandą, według której mieli wrócić do domów szybciej, niż z drzew spadną liście. Gdy liście spadały, front dopiero się rozwijał, a wielu z nich spoczęło w szczerym wojennym polu.

Najważniejszym obiektem, w którym upamiętniono poległych na frontach Wielkiej Wojny kołobrzeżan była kolegiata. Tam 2 lipca 1924 roku dokonano odsłonięcia filara w nawie głównej (obok tzw. Barwnego Filara), na którym malarz Paul Thol namalował symbole wojskowe, herb miasta i 22 naramienniki oddziałów 2. Korpusu Armijnego. Na samym dole znajdowały się cztery tablice z 534 nazwiskami poległych mieszkańców.

Ponadto, w mieście odsłonięto cztery pomniki z nazwiskami żołnierzy niemieckich z Kołobrzegu, którzy polegli na froncie. Z tego czasu do dnia dzisiejszego zachował się jeden obiekt: nadnaturalnej wielkości żołnierza w hełmie, z mieczem i tarczą. Został on znaleziony w latach 90-tych na bagnie pomiędzy ulicą Kupiecką i Myśliwską, bez cokołu i głowy. Trafił na składowisko Zieleni Miejskiej.

Sporo pomników poświęconych tym, co polegli na froncie, powstało w powiecie kołobrzeskim. Najczęściej obeliski odsłaniano na cmentarzach przykościelnych. Po wojnie, były one niszczone lub rozbierane. Jedyny zachowany w całości taki pomnik zachował się na cmentarzu przy kościele w Korzystnie. Poświęcono go poległym mieszkańcom Grzybowa, Korzyścienka, Zieleniewa, Starego i Nowego Borku. Tam już na wiosnę obywatele Niemiec odsłonili pamiątkowy obelisk i złożyli kwiaty.

Robert Dziemba
www.twierdzakolobrzeg.pl

Zdjęcia pochodzą ze zbiorów autora i archiwum Jerzego Patana

Żołnierze przed wyjazdem na front.

Rok 1915. Widokówka wysłana do domu przez żołnierza. Zdjęcie wykonane w okopie i wysłane pocztą polową.

Rok 1915. Świąteczna widokówka frontowa ze stemplem z 15 marca 1915.

Zdjęcie w lazarecie.

Zdjęcie żołnierzy wykonane w Kołobrzegu w 1915 roku.

Pozowane zdjęcie w lazarecie kołobrzeskim.

Paul von Hindenburg podczas parady wojskowej w Kołobrzegu 16 kwietnia 1919 r.

Paul von Hindenburg razem z małżonką wchodzi do hotelu "Bellevue".

Notgeld z okresu po I wojnie światowej.

Kołobrzeska moneta z 1918 r. o nominale 10 feningów.

Barwny filar w kolegiacie poświęcony poległym kołobrzeżanom.

Pomnik poświęcony żołnierzom poległym w Wielkiej Wojnie

Pomnik żołnierzy poległych na froncie przy kościele w Korzystnie.