„Jak powstało Pomorze” – to nowe studium autorstwa profesora Mariana Rębkowskiego, omawiające problematykę narodzin Księstwa Zachodniopomorskiego. Są to zagadnienia niezwykle ciekawe, biorąc pod uwagę fakt, że wiążą się również z istnieniem grodu kołobrzeskiego, w którym prawdopodobnie w początkach istnienia władztwa pomorskiego rezydował jego książę.

Pytanie o to, jak narodziła się dynastia „Gryfitów” nie jest pytaniem nowym. Gdy w roku 1000 do Kołobrzegu przybywa biskup Reinbern, reprezentujący polskiego księcia Bolesława Chrobrego, wówczas o żadnym tutejszym księciu czy władcy nie ma mowy w źródłach historycznych. Kołobrzeg jest w zasięgu władzy politycznej i potęgi militarnej polskiego władcy jako ważny ośrodek gospodarczy Pomorza. Jednocześnie jest to gród pogański. Chrześcijaństwo wcześniej tu nie dotarło, stąd misja biskupa polegająca na nawróceniu tutejszych mieszkańców, a jednocześnie materializująca postanowienia Zjazdu w Gnieźnie o powstaniu Metropolii Gnieźnieńskiej. Biskupstwo kołobrzeskie przetrwało około 5 lat – tu akurat nie ma co do tego pewności, ale biorąc pod uwagę misję Reinberna na Ruś w drugiej dekadzie nowego milenium, jest to bez znaczenia – trwało to krótko. Reakcja pogańska zniweczyła plany Bolesława Chrobrego. Nałożyła się do tego szybka śmierć cesarza Ottona III w 1002 roku, wybór Henryka II i wojna polsko-niemiecka. Polski władca nie był w stanie utrzymać władzy na tym obszarze.

Pomorze zasadniczo znika z bliskich nam źródeł na kilkadziesiąt lat. Zmienia to dopiero sytuacja związana z wyprawami Bolesława Krzywoustego w 1102 i 1103 roku. Wojowie spustoszyli wówczas Białogard, a także gród kołobrzeski, którego zdobyć wszakże im się nie udało, bo Polaków zaślepić miało bogactwo podgrodzi. W 1107 roku polski książę o Kołobrzeg walczyć nie musiał. Przebywający w tutejszym grodzie lokalny książę, wyszedł Krzywoustemu na spotkanie i złożył hołd. Gall Anonim tak opisał te wydarzenia: „(…) A gdy już kierował się ku miastu Kołobrzegowi i zamyślał zdobyć gród nad samym morzem, zanim jeszcze podstąpi pod miasto, oto mieszkańcy i załoga miasta z pochylonymi [kornie] głowami zaszli drogę Bolesławowi, ofiarując [mu] samych siebie i [swoje] wierne służby. Ponadto, przybył sam książę Pomorzan, uznając się poddanym Bolesława i siedząc na koniu przyobiecał mu swoje służby rycerskie”. Jak nazywał się ów książę pomorski – nie wiadomo. W literaturze pojawia się interpretacja, że mógł to być Warcisław I. Czy jednak to była właśnie ta postać? Tu pojawia się jeszcze problem, skąd ów książę przybył. Czy przebywał w Kołobrzegu? A może był w Białogardzie, który Gall Anonim opisuje jako „miasto królewskie”? Nie znamy imienia owego księcia, bo polski kronikarz go nie wymienia. Nie wiadomo także, który wczesnośredniowieczny ośrodek był stolicą owego władztwa pomorskiego: Kołobrzeg, czy Białogard. Każda z tych koncepcji ma swoich zwolenników.

W 1107 roku istnieje więc już władztwo pomorskie, którym zarządza lokalny książę. Jego imię poznamy podczas misji biskupa Ottona z Bambergu, która za sprawą Bolesława Krzywoustego trafiła nad Bałtyk w 1124 roku. Wówczas tutejszym terytorium władał Warcisław I. Powstaje pytanie: czy owym księciem, który polskiemu władcy złożył hołd w Kołobrzegu w roku 1107, był również Warcisław? Nie ma co do tego pewności, choć nie jest to wykluczone. Zastanowić również warto się nad tym, kim był dla niego „Zemuzil dux Bomeranorum”: ojcem czy dziadkiem? Zemuzil wymieniany jest w źródłach jako książę pomorski już w 1046 roku. Czy to protoplasta rodu Gryfitów? Badanie tych kwestii jest utrudnione ze względu na to, że w początkowym okresie istnienia dynastii nie powstała legenda o jej pochodzeniu, nie zbierano również danych do historii rodu. Nie mamy więc w pełni wiarygodnych informacji o jej powstaniu. Nawet śmierć Warcisława I budzi dyskusje wśród badaczy tematu. Więcej, po bezpotomnej śmierci Bogusława XIV w 1637 roku, dynastia przestaje istnieć, a Pomorze Zachodnie zostaje przejęte przez Szwecję i Brandenburgię.

Praca profesora Rębkowskiego rzuca nowe spojrzenie na początki Księstwa Zachodniopomorskiego. Zwraca również uwagę na fakt jego germanizacji. W 1135 roku Bolesław Krzywousty składa hołd także z Pomorza, a więc należy tu podkreślić związek tych terenów z Polską. Tyle, że śmierci polskiego władcy, podział dzielnicowy, a tym samym osłabienie państwa piastowskiego przyczyniły się do tego, że Pomorze w naturalny sposób zwraca się na zachód. Cały ten proces przypadł na rozwój terenów nadbałtyckich. Gdy na przełomie XII i XIII i w XIII wieku trwała akcja kolonizacji, a potem również lokowania ośrodków miejskich na prawie lubeckim, na południu nie było żadnej konkurencyjnej oferty, nie było władcy, który stałby się patronem dla dynastii Gryfitów. Prawo niemieckie było niezwykle atrakcyjne. Wraz z kolonistami, którzy napływali na tereny pomorskie, przybywały nowe tradycje, rzemiosło, rozwiązania techniczne i zasady współżycia społecznego. Te wzorce są też ważne w przemianach społeczno-politycznych, jakie zachodzą na Pomorzu, ale najważniejszym aspektem jest język niemiecki. Wszystkie te elementy wypierały tradycje słowiańskie, czy też pomorskie, jak je można tu nazywać, na rzecz niemieckich. Tak naturalnie germanizowało się Pomorze.

Robert Dziemba
Na ilustracji obraz Henryka Baranowskiego „Krzywousty u bram Kołobrzegu”, ze zbiorów Muzeum Morskiego w Gdańsku.