Fascynacja historią kołobrzeskiej twierdzy jest zupełnie zrozumiała. Każdy mały chłopiec interesował się żołnierzykami, a następnie, o ile pasja przetrwała, historią bitew, kampanii, geniuszem dowódców, zwycięstwami, ale i klęskami. Ale historia twierdzy, to historia tragiczna, której pomijanie świadczy o niezrozumieniu dziejów miasta, dziejów tragicznych. Twierdza, to śmierć, zniszczenie i ludzkie cierpienie. Twierdza, to ograniczenie rozwoju miasta na 200 lat.

Przełom XVI i XVII wieku był trudny dla Pomorza Zachodniego, także dla Kołobrzegu. Nowe ruchy, prądy, religia, niepokoje, to jedno, ale tu szczególnie odczuwalny był regres gospodarczy miasta. Wraz z końcem odkryć geograficznych na znaczeniu zaczęła tracić Liga Hanzeatycka. Polityka miasta opierała się na obronie jego interesów, co czyniło je niekonkurencyjnym. Całości klęski dokonała wojna trzydziestoletnia. W trwającej od 23 maja 1618 roku wojnie, która zaangażowała wszystkie mocarstwa europejskie, książę pomorski Bogusław XIV próbował zachować neutralność. Księstwo Pomorskie było niemal bezbronne. W 1626 roku, pomimo dyplomatycznego sprzeciwu księcia, przez jego tereny przedarł się oddział szwedzki. W związku z tym, w sierpniu 1627 roku, dla obrony księstwa powołano 1200 muszkieterów. Z militarnego punktu widzenia było to bez znaczenia. W listopadzie 1627 roku, generał Jan Jerzy Arnim (von Arnheim) zmusił Bogusława XIV do podpisania zgody na zakwaterowanie swoich wojsk na Pomorzu Zachodnim. Fakt ten przeszedł do historii jako Kapitulacja we Franzburgu. 30 listopada 1627 roku do Kołobrzegu wkroczył pułk pod dowództwem ppłk. Fünfkircha, rozpoczynając okupację miasta i jego fortyfikowanie.

To, co wyprawiała soldateska w mieście, przeszło do historii. Ppłk Fünfkirch spalił 5 kościołów, co zapisało się na kartach kronik jako nomen omen. Od czerwca do września 1630 roku w mieście szalała zaraza, która osiągnęła żniwo w skali 3500 ludzi, zarówno kołobrzeżan, jak i żołnierzy cesarskich. Wreszcie, 11 września 1630 roku w mieście wybuchł ogromny pożar, który strawił południowo-zachodnią część miasta, razem 128 domów z Domem Żeglarza na czele. Przyczyną pożaru był wystrzał żołnierza cesarskiego w słomę w domu Hansa Boltena. Wojska cesarskie rozpoczęły budowę pierwszych fortyfikacji. Wiemy, jak wyglądało miasto późnośredniowieczne, albowiem jego widok zachował się na zdjęciu obrazu olejnego autorstwa Johanna Wolfarta, który do 1945 roku znajdował się w ratuszu. Widać na nim średniowieczną architekturę i mury miejskie. Do sypania rawelinów, słoniczołów i bastionów zmuszono mieszkańców miasta i chłopów z okolicznych wsi. Na miejscu średniowiecznej Bramy Kamiennej powstał bastion ze słoniczołem, a samą bramę przesunięto na oś ulicy Giełdowej. Po prawej stronie tego dzieła, na osi ulicy Bogusława X, zbudowano rawelin. Każda brama miejska została wzmocniona dziełem rogowym. Tych nieśmiałych w swej formie fortyfikacji było więcej. Ich chrzest bojowy nastąpił pod koniec 1630 roku, gdy pod miasto podeszły oddziały szwedzkie. Wojska cesarskie, w wyniku wystrzelania amunicji, musiały opuścić miasto.

W 1631 roku do Kołobrzegu wkroczyli Szwedzi, witani przez umęczonych oblężeniem mieszkańców. Z tego roku pochodzi mapka Őrnehuvuda z ok. 1631 roku ze zbiorów Krigsarkivet. Widać na nim wyraźnie fortyfikacje pobudowane przez żołnierzy Wallensteina. Tymczasem inżynierowie szwedzcy przystąpili do dalszego fortyfikowania miasta na bazie wieloboku bastionowego. Zachowany plan miasta autorstwa Eryka Dahlbergha z Archiwum Wojennego w Sztokholmie, dowodzi zrealizowanych zamierzeń fortecznych wzdłuż ulicy Dubois, a więc północne przedpole twierdzy, a także inne plany budowlane, z których część została zrealizowana. W 1646 roku przez Kołobrzeg przejeżdżał orszak Ludwiki Marii Gonzagi de Nevers, która 5 listopada 1645 roku została żoną polskiego króla Władysława IV. Jean le Laboureur, towarzysz królowej w podróży do Polski, zanotował: „Dnia 3 lutego orszak królowej dotarł do potężnie umocnionego Kołobrzegu, zniszczonego przez pożary i wojnę, słabo zamieszkałego, ale za to posiadającego bardzo liczną załogę szwedzką”. Jaki widok stanął przed oczami polskiej królowej wiemy i my, bowiem zachował się widok Kołobrzegu z połowy XVII wieku według rysunku szwedzkiego oficera, kartografa i architekta Eryka Jönsona Dahlberga (1625-1703). Rysunek znajduje się w dziele „Topographia Electoratus Branderburgici et Ducatus Pomeraniae” Mateusza Meriana Młodszego. Widoczne jest miasto otoczone murami średniowiecznymi i nowoczesnymi fortyfikacjami ziemnymi.

W 1653 roku Kołobrzeg przypadł Brandenburgii, a wielki elektor Fryderyk Wilhelm, wobec poczynionych inwestycji fortyfikacyjnych przez Szwedów, które jak na owe czasy były niezwykle nowoczesne i przydatne w obronie, nadał Kołobrzegowi status twierdzy. Inżynierowie cesarscy rozpoczęli dalsze fortyfikowanie Kołobrzegu i budowę niezbędnej infrastruktury wojskowej według myśli szkoły niderlandzkiej. Rozpoczęto rozbiórkę fortyfikacji średniowiecznych, gdyż stały się bezużyteczne, a z pozyskanego w ten sposób budulca wznoszono nowe obiekty. Tak powstał m.in. Bastion Halberstadt (okolice mostu na Parsęcie na ul. Łopuskiego), Bastion Prusy (pomiędzy ul. Łopuskiego a Dubois), Rawelin Bytów (pomiędzy Al. Jana Pawła II a Unii Lubelskiej), a także Dzieło Rogowe Ujście (Skwer Pionierów). Na południu, zbudowano Dzieło Rogowe Geldern (ul. Szpitalna). Na początku XVIII wieku w porcie powstał mały blokhauz, będący zaczątkiem Fortu Ujście (dziś stoi na nim latarnia morska). Twierdza na zewnątrz była otoczona fosą. Poziom wody w fosach regulowały grodze. Najstarsza z nich znajdowała się przy Bastionie Halberstadt. G. Podruczny pisze, że powstała ona w 1684 roku, ale prawdopodobnie została wzniesiona na miejscu starszej, pochodzącej jeszcze z połowy XVII w. Kolejna główna grodza znajdowała się na wschodzie, obok Pomorza, prawdopodobnie było to już dzisiejsze Batardeau. Obok tego, funkcjonowały jeszcze cztery mniejsze grodze, spiętrzające wodę w fosach.

Twierdza Kołobrzeg należała do grupy tych miast, których nie zmodernizowano przed wojną siedmioletnią. Naprawy wymagała nie tylko część wałów głównych. Nie ulega wątpliwości, że modernizacji wymagała sama twierdza i jej fortyfikacje. Były przestarzałe. Zresztą, same oblężenia rosyjskie w 1758, 1760 i 1761 roku uświadomiły dowództwu pruskiemu, jak szybko padał port, powodując trudności w aprowizacji twierdzy, ale również pozbawiając miasto znaczenia taktycznego. Pierwotny projekt przebudowy twierdzy przewidywał specyfikację na 400 tysięcy cegieł i 500 łasztów wapna. Projekt zakładał odbudowę zniszczonych i uszkodzonych elementów fortyfikacji, ale także budowę nowych fortyfikacji, w tym dwóch rawelinów, siedmiu redut, jednego słoniczoła i lunety, a także innych pomniejszych umocnień. Warto w tym miejscu przypomnieć, że rozbudowa fortyfikacji w nieco mniejszym oczywiście zakresie, była brana pod uwagę także przed wojną siedmioletnią. Na wielu zachowanych planach twierdzy widać wyraźnie naszkicowane dzieła, których jednak z różnych powodów nigdy nie zrealizowano. Do prac projektowych przy Twierdzy Kołobrzeg powrócono w 1768 roku. Powierzono je francuskiemu inżynierowi Madeleine Tourous hrabiemu d’Heinze. Heinze najpierw opracował szkic nowych fortyfikacji, a po tym, gdy pomysł spodobał się Fryderykowi II, dostał czas na opracowanie szczegółowego projektu. Prace związane z przebudową twierdzy miały planowo rozpocząć się w 1669 roku, jednak do realizacji projektu przystąpiono dopiero w 1770 roku. To niejedyna zmiana. Pracami w Kołobrzegu nie kierował Heinze; powierzono je inżynierowi Franseky’emu. Początkowo, przebudowa twierdzy miała kosztować 293 104 talary. Po czterech latach inwestycja pochłonęła aż 486 917 talarów. Niestety, nie wszystko uda się ustalić w zakresie tej wielkiej w historii Twierdzy Kołobrzeg inwestycji. Po ukończeniu prac, ich dokumentacja została spalona.

Kolejna rozbudowa twierdzy ma miejsce po oblężeniu twierdzy przez wojska napoleońskie. W czerwcu 1820 roku do Kołobrzegu zawitał król pruski Fryderyk Wilhelm III. Nocował w budynku komendantury twierdzy (róg ul. Katedralnej i Armii Krajowej). W wyniku tej wizyty, w 1821 roku Twierdza Kołobrzeg została podniesiona do rangi twierdzy pierwszej klasy. W konsekwencji powiększono również garnizon twierdzy. Od tej pory stacjonowało tu 1577 żołnierzy i 147 dział.

W latach 1832-1836 przeprowadzono ostatnią wielką modernizację Twierdzy Kołobrzeg. W związku z zajęciem portu przez wojska napoleońskie w wyniku jednego ataku, okupionego kontratakiem pruskim, niezwykle krwawym, co w późniejszej historiografii było przez Prusaków ukrywane, przystąpiono do dalszego fortyfikowania portu. Fort Ujście otrzymał dodatkowe zabezpieczenie w postaci nasypu od strony morza z podmurówką. Po przeciwnej stronie, po lewej strony Parsęty, powstał Szaniec Heydego, a w dalszej części Lasku Załęże rozbudowano Szaniec Kleista. Przy salinach wzniesiono niewielką Redutę Solną, wspierającą ogniem Redutę Bagienną. Po wschodniej stronie miasta przebudowano Fort Wilczy, który wojska oblężnicze nazwały Fortem Napoleona. Teraz otrzymał on nazwę Fort Gneisenaua. Dokonano zmian w jego narysie, a suchą dotąd fosę napełniono wodą. Doświadczenia krwawych walk w tym terenie w 1807 rok spowodowało podjęcie decyzji o budowie jeszcze jednej fortyfikacji w tym miejscu, tyle że bliżej morza. Tak powstał Szaniec Waldenfelsa (Szaniec Kamienny). Prace objęły również fortyfikacje główne, w których obok odbudowy ze zniszczeń, wymiany podmurówek kamiennych bastionów, powstało kilka nowych lunet. W 1832 roku zakończono także remont ewangelickiego kościoła garnizonowego (obecnie mały kościół nad rzeką). Ostatnie prace przy fortyfikacjach twierdzy przeprowadzono w 1853 roku.

O decyzji o likwidacji Twierdzy Kołobrzeg informuje art. VI ustawy o Rzeszy z 30 maja 1873 roku (publikacja 6 czerwca). Dokument ten zawiera wzmiankę o zapewnieniu środków finansowych na przekształcenie systemu twierdz zgodnie z potrzebami systemu obronnego Rzeszy. Likwidacji podlegało 8 twierdz, w tym w Kołobrzegu i Szczecinie. Do 1887 roku Kołobrzeg pozostał twierdzą morską. Po likwidacji morskiej Twierdzy Kołobrzeg, grunty, które należały do wojska, przekazano miastu.

Twierdza, to także oblężenia. O ich przebiegu i zniszczeniach, jakie dokonywały one w mieście, pisałem już bardzo dużo. Spójrzmy na liczbę mieszkańców Kołobrzegu: w 1620 r. – 5950 osób a w połowie XVII wieku zaledwie ok. 3500 osób. To efekt wojny 30-letniej. W 1756 roku to 5136 osób, a po wojnie siedmioletniej, w 1762 roku – 4000 osób – pokłosie wojny 7-letniej W 1807 roku w Kołobrzegu żyło 4445 osób, ale już w 1808 – 4027 osób – oblężenie napoleońskie. Po wojnie siedmioletniej trudno było znaleźć w Kołobrzegu nieuszkodzony dom. Uszkodzona lub zniszczona została substancja zabytkowa, a zwłaszcza kolegiata. W prezbiterium uszkodzony został dach i zapadło się sklepienie. Uszkodzone zostały wschodnie przęsła nawy głównej, a także znajdujące się wewnątrz zabytki. Świątynia w ogóle była w opłakanym stanie. Zniszczeniu uległo 40 statków w kołobrzeskim porcie. Spalono przedmieścia (Ujście, Panewniki), wyludniły się podkołobrzeskie wsie. Tu jednak należy zaznaczyć, że komendant twierdzy, płk Heinrich von der Heyde, nie bronił się fanatycznie. Gdy w twierdzy szerzył się głód, a woda zamarzła w grudniu w rowach fortecznych, podpisał kapitulację. Oszczędził cierpień miastu i ludności cywilnej, ocalił je od zagłady. Niektórzy historycy porównują zniszczenia z tej wojny do II wojny światowej. Jest w tym może nieco przesady, zwłaszcza, gdy weźmie się pod uwagę wydarzenia roku 1807. W lutym pod twierdzę dociera włoska dywizja, która rozpoczyna jej blokadę. 12 armat polowych to jednak za mało, aby zdobyć miasto. W kolejnych miesiącach, gdy na Pomorzu nie było walk, walczono tylko w jednym miejscu: w Kołobrzegu. Dwóch dowódców: francuski generał Louis Henri Loison, a z drugiej strony major August Neithard von Gneisenau, rywalizowało między sobą – jeden twierdzę chciał zdobyć, drugi ją bronić. Tego drugiego wspierał szef Kolegium Mieszczańskiego, Joachim Nettelbeck, lokalny warchoł i populista. Gdy pod twierdzę ściągnięto właściwą ilość artylerii, rozpoczęto jej ostrzał. Przerwano na chwilę, aby dać załodze twierdzy czas na przemyślenie kapitulacji, ale przyszła odpowiedź negatywna. Dowództwo korpusu oblężniczego postanowiło spalić miasto i tak się stało. O godzinie 6 nad ranem 2 lipca 1807 roku zawaliła się wieża średniowiecznego ratusza, który niemal doszczętnie spłonął. Taki sam los spotkał wiele domów, kościołów, gospodarstw. W wojnie tej zginęło lub rannych zostało około 5 tysięcy ludzi. Miasto z tych zgliszczy podnosiło się wiele lat. Wbrew twierdzeniom niektórych osób i przywoływaniu zwłaszcza niemieckich, stronniczych opracowań, Kołobrzeg nie odegrał na mapie tej wojny żadnej roli. Był niewielkim epizodem, który nie ma odzwierciedlenia na historycznych mapach. Starła się tu jedynie ambicja dowódców, a rachunek za to zapłacili ich żołnierze i kołobrzeżanie.

Miasto i okolice były regularnie niszczone i odbudowywane. To niejedyny problem. Kołobrzeg, przez status twierdzy, nie mógł się rozwijać czy rozbudowywać. Miasto zamknięte było szczelnie linią nowożytnych fortyfikacji. Tych kilkadziesiąt budowli na wałach głównych i kilkanaście fortyfikacji polowych tworzyło skuteczną blokadę na 200 lat. Rozwijały się przedmieścia, palone, niszczone i rabowane podczas oblężeń. Nawet przemysł nie mógł się w Kołobrzegu rozwijać. Zainwestowane pieniądze w tężnie solankowe przepadły wraz z ich uszkodzeniem w 1807 roku, trzeba było zaczynać od nowa. Po upadku handlu, Kołobrzeg przez wiele wieków ulegał pauperyzacji, stając się miastem-twierdzą, ośrodkiem o charakterze militarnym, korzystającym z gospodarki morskiej i rolnictwa. Zmieniło się to dopiero w I połowie XIX wieku, gdy zwrócono uwagę nie na obronne, ale na lecznicze walory Kołobrzegu, choć tu, w samym mieście, niewielu się tym zainteresowało. Pełna rozbudowa miasta była możliwa dopiero po likwidacji twierdzy w 1872 roku. Zasypywanie rowów fortecznych, rozbiórka fortyfikacji, budowa nowych kwartałów miasta, sadzenie drzew i zakładanie parków – to kolejne lata, prowadzące miasto do nowej, turystycznej prosperity. To spory co do kierunków zagospodarowania – nie są one obecne tylko dziś, istniały także 150 lat temu.

Bitwy i wojny dobrze wyglądają na kartach książek, sprowadzone do rangi liczb i bohaterskich wyczynów. Każda strona, swoje działania chce podnosić do rangi bohaterstwa, zamazując lub niwelując kwestie niepotrzebne, zwłaszcza zbędną daninę krwi. Po poległych i zmarłych z ran pozostaje pamięć, ograniczona, co wiemy z historii, do kilku pokoleń, którym dane wydarzenia pozostają bliskie lub zrozumiałe. Dla nas, historia twierdzy to już tylko opowieść dla turystów, wakacyjna atrakcja do zwiedzania, szlak turystyczny. Do tej pory, nie upamiętniliśmy tych tysięcy ludzi, którzy oddali tu życie w walkach okresu nowożytnego.

Robert Dziemba