Clear Sky

8°C

Kołobrzeg

29 marca 2024    |    Imieniny: Wiktoryna, Cyryl, Eustachy
29 marca 2024    
    Imieniny: Wiktoryna, Cyryl, Eustachy

Redakcja: tel. 500-166-222 poczta@miastokolobrzeg.pl

Portal Miasto Kołobrzeg FBPortal Miasto Kołobrzeg na YT

Regionalny Portal Informacyjny Miasta Kołobrzeg i okolic

reklama

reklama

reklama

Historia Żydów w Kołobrzegu

Przez wiele lat, Żydzi byli ważną częścią kołobrzeskiej społeczności. Byli budowniczymi kołobrzeskiego uzdrowiska, inwestorami Kolei Zachodniopomorskiej, ożywiali życie gospodarcze regionu. Wraz z nadejściem nazistów do władzy, żyło im się coraz trudniej.

W niektórych miejscach wskazuje się, że Żydzi przybyli do Kołobrzegu wraz z kolonistami już w 1261 roku, a więc 5 lat po lokacji miasta. Choć nowe miasto funkcjonowało nieco dłużej, wydaje się to mało prawdopodobne, a źródło niedostępne. Data "1261" wiąże się natomiast z przywilejem wydanym przez księcia Barnima I, w wyniku którego wyznawcy religii mojżeszowej zostali w prawach zrównani z pozostałymi mieszkańcami księstwa. Bardziej prawdopodobne jest to, że Żydzi przybyli do miasta nad Parsętą na przełomie XIII i XIV wieku. W tym czasie Kołobrzeg był już członkiem Hanzy, ośrodkiem miejskim rozbudowującym się, ale na pewno wpływ na osiedlanie się Żydów miał kupiecko-handlowy charakter miasta. Wraz z jego powiększeniem poprzez osuszenie brzegów Parsęty na przełomie XIV i XV wieku, obecna ulica Brzozowa, pomiędzy Gierczak i Narutowicza, nazywana była ulicą Żydowską, albowiem ten właśnie kwartał, od gmachu obecnego muzeum na południe, zamieszkiwała ludność żydowska („stricta platea judeorum”). Nie mamy zbyt wielu wzmianek z tego okresu o samych Żydach, aczkolwiek nie budzi wątpliwości, iż zajmowali się oni handlem i szeroko rozumianym kupiectwem. Od połowy XV wieku pojawiają się wzmianki o wzroście antysemityzmu. O ile w 1308 roku książę Otton I, a w 1371 roku książę Kazimierz IV i Świętobor potwierdzili ten przywilej, o tyle później sytuacja się zmieniała. Na początku XV wieku Żydzi mogli zamieszkiwać tylko określone kwartały w miastach, stąd w Kołobrzegu „stricta platea judeorum”, a książę Bogusław X w 1481 roku ograniczył ostatecznie prawo osiedlania się Żydów na Pomorzy Zachodnim. Już w 1460 roku mamy wzmiankę o ochrzczeniu Żyda w Kołobrzegu. Takich sytuacji było więcej, a ci Żydzi, którzy nie zmienili wyznania, musieli Kołobrzeg opuścić. Na początku XVI wieku, nie było nad Parsętą żadnego Żyda.

W niektórych publikacjach wskazuje się na to, że Żydzi osiedlali się na Pomorzu Zachodnim już po wojnie 30-letniej, zakończonej w 1648 roku, ale nie w Kołobrzegu. Formalnie, Żydzi mieli zakaz osiedlania się w miastach-twierdzach. Wiadomo również z wielu wzmianek, że wydawano Żydom prawo do handlu w miastach pomorskich, ale kołobrzeski magistrat utrzymywał zakaz osiedlania się. Gdy w 1702 roku Hirschel Salomon i Aaron Moses wnieśli o prawo osiedlenia się w Twierdzy Kołobrzeg, protesty chrześcijańskich kupców spowodowały, że ich plany zostały przekreślone (pytaie, czy faktycznie skutek odniosły protesty kupców chrześcijańskich, czy obowiązujące prawo, zakazujące osiedlania się w twierdzy, jest otwarte). W 1712 roku pojawia się wzmianka, że w Kołobrzegu „nie ma ani jednego Żyda”, zaś wzmianka z 1728 roku zawiera informację, że w Kołobrzegu „Żydów się nie toleruje”.

Sytuacja uległa zmianie w 1812 roku (choć już w 1808 roku uznano Żydów za obywateli miejskich), wraz z wydaniem edyktu emancypacyjnego przez króla Fryderyka Wilhelma III, Żydzi zostali zrównani w prawach z obywatelami pruskimi, a więc mieli prawo swobodnego osiedlania się, uprawiania rzemiosła, a także zakupu nieruchomości. Według źródeł, pierwszy Żyd osiedlił się w Kołobrzegu dopiero w 1813 lub 1814 roku. W twierdzy obowiązywały pewnego rodzaju obostrzenia w zakresie osadnictwa, zaczynając od złożenia wniosku do magistratu o zgodę na zamieszkanie, po złożenie stosownej przysięgi. Ustawa z 1808 roku w sprawie uznania Żydów za obywateli miejskich, jak wskazują źródła, była nad Parsętą surowo przestrzegana, przy czym nie znamy liczby odrzuconych wniosków o prawo osiedlenia się w mieście-twierdzy. Bardzo szybko powstała w Kołobrzegu Gmina Żydowska. W 1815 roku istniał już cmentarz żydowski przy skrzyżowaniu ul. Zdrojowej i Mickiewicza. W 1816 roku gmina miała już 40 członków, a liczba ich rosła. W 1845 roku, według wzmianek, miała istnieć już synagoga.

Osiedlający się w Kołobrzegu obywatele wyznania mojżeszowego, jak wynika z ich dokonań i wzmianek źródłowych, mają w historii miasta swoje miejsce. Na przykład dr Aaron Simon, który osiedlił się tu w 1818 roku i mieszkał przez 30 lat (służył m.in. w 9 Pułku Grenadierów), pracował jako lekarz. W 1848 roku tak zapisano we wręczonym mu dyplomie: „Naszemu wielce szanowanemu współobywatelowi i przyjacielowi, panu dr. med. Simonowi, który od 30 lat z wielkim zapałem wspierał wszystko co pożyteczne, dobre i szlachetne, który nie tylko z łaską Wszechmogącego pomógł wyzdrowieć tak wielu chorym, a potrzebującym próbował miłosiernie i litościwie nieść ulgę w cierpieniu, ale który również przez wiele lat był przedstawicielem tego miasta i sumiennie i wytrwale troszczył się o jego dobro jako gminy, w szczególności skrupulatnie kontrolując budżet miasta i skutecznie wspierając założenie szkoły realnej, dziękujemy z głębi serca w dniu jego odejścia z Kołobrzegu, żegnamy się z nim i życzymy wielu bożych błogosławieństw. Kołobrzeg, 13.01.1848 roku”.

W tym samym roku, do Kołobrzegu sprowadza się urodzony w Szczecinku dr Moses Behrend. Był pierwszym kołobrzeskim balneologiem. Wspólnie z żydowskim kupcem Martinem Tobiasem (tym samym, który sprzedał katolikom działkę pod budowę kościoła św. Marcina, gdy jego budowę utrudniała ewangelicka większość), kupił zakład Keutla, gdzie świadczono kąpiele solankowe, a po rozbudowie utworzył Zakład Kąpiel Solankowych doktora Behrenda. Ród Behrendów przetrwał w Kołobrzegu do II wojny światowej. Inną ważna postacią w historii miasta był dr Hermann Hirschfeld, lekarz. W 1882 roku opracował skład kołobrzeskiej borowiny, rozsławiając ją na cały świat. Po jego śmierci przy ul. Spacerowej odsłonięto jego pomnik w podzięce za wkład w rozwój balneologii. Według niemieckiej literatury, przysłużył się do budowy nowego, lepszego wodociągu, który wraz z wieżą ciśnień powstał w 1885 roku, gdy Hirschfeld umiera. Pracował przez wiele lat w Żydowskim Szpitalu Uzdrowiskowym, który został otwarty w lipcu 1874 r. przy ul. Portowej. Jego budowa była możliwa dzięki składkom przekazanym przez gminy żydowskie i bogatych darczyńców. Szpital zapewniał „bezpłatne świadczenie usług leczniczych w zakresie kąpieli solankowych i morskich potrzebującym takiej kuracji biednym Żydom z terenu Niemiec”. W 1899 roku zbudowano nowy szpital. Miał 100 łóżek. Wewnątrz znajdowała się także synagoga.

Liczba Żydów w Kołobrzegu stale rosła, aby pod koniec XIX wieku osiągnąć 600 osób i 113 rodzin. W mieście funkcjonowało wiele żydowskich organizacji, m.in.: Chewra Kadisza, Towarzystwo Dobroczynne Kobiet Żydowskich, Centralny Związek Obywateli Niemieckich Wyznania Mojżeszowego czy Stowarzyszenie Żydowskiej Historii i Literatury. Początek XX wieku był jednak dla mieszkańców wyznania mojżeszowego niezwykle trudny. Rozpoczęła się migracja zarobkowa na zachód Niemiec. Sytuacji nie poprawił okres po I wojnie światowej. W mieście warunki ekonomiczne były trudne, choć uzdrowiskowy charakter miasta sprawiał, że i tak żyło się tu nieco łatwiej niż w innych miastach Pomorza Zachodniego. Ogólnie, gospodarcza sytuacja Pomorza na przełomie XIX i XX wieku była zła, potem jeszcze gorsza. Nic dziwnego, że tak duże poparcie mieli tu komuniści i naziści...

Powracając do cmentarza żydowskiego. Cmentarz ten, został poszerzony i przebudowany, wraz ze ścieżką w kierunku obecnego Regionalnego Centrum Kultury w 1847 roku. Niestety, w ciągu niecałego półwiecza zabrakło tam miejsc grzebalnych, w konsekwencji czego, w 1885 roku cmentarz ten zamknięto. Gdy pod koniec lat 80-tych XIX wieku trwała w Kołobrzegu dyskusja nad nowym cmentarzem dla ludności żydowskiej, zaproponowano cmentarz komunalny przy obecnej ul. Wiosennej. Wiązało się to z likwidacją cmentarza przy ul. Zdrojowej i Mickiewicza, w Parku Teatralnym. Tam nie było już miejsc grzebalnych. Żydzi nie mogli się zgodzić na taką propozycję. Dla nich, ekshumacja jest nie do przyjęcia. Postanowiono, że stary cmentarz zostanie zamknięty, a nowy powstanie przy ul. Koszalińskiej, na obrzeżach miasta. Powstał tam dom pogrzebowy. Na nowym cmentarzu jako pierwszy, pochowany został wybitny kołobrzeski lekarz-balneolog dr Herman Hirschfeld.

7 maja 1844 roku wmurowano kamień węgielny pod synagogę przy ul. Budowlanej. Tak czytamy o tym w „Allgemeine Zeitung des Judenthums”: „Tutejsza gmina żydowska, dla której bramy tej twierdzy otworzyły się dopiero w 1812 r., zdołała z dużym poświęceniem – składa się teraz z 19 rodzin – zakupić za 3300 talarów działkę budowlaną. Po pokonaniu wielu trudności związanych z budową, 7 maja uroczyście, w obecności wszystkich reprezentantów władz, położono kamień węgielny pod piękną bożnicę. Pierwszy nauczyciel religii gminy, pan kandydat na rabina Lesser, wygłosił wzniosłe kazanie. Gmina w ogóle kwitnie pośród zgody, ma w miarę uporządkowane nabożeństwa, do których w nowej bożnicy dojdzie śpiew chóralny, szkoła religijna i regularne kazania”. Synagoga została otwarta w 1845 roku. Budynek o charakterze salowym, o kształcie świątyni „starogreckiej”, był niezwykle okazały. Do środka wchodziło się po schodkach. Od frontonu, budynek był zwieńczony tympanonem z gwiazdą Dawida, a poniżej napisem: „Ejn ze ki im bejt Elohim”, (Nic tu innego, tylko dom Boży).

O sytuacji Żydów po 1933 roku i Nocy Kryształowej pisałem już na Miastokolobrzeg.pl, zachęcam do lektury (przeczytaj).

Robert Dziemba
Autor zajmował się badaniem historii Żydów pomorskich w ramach projektu „Wirtualny Sztetl” Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie
Na zdjęciu: macewa z kołobrzeskiego nowego cmentarza żydowskiego, wydobyta z Parsęty, obecnie w zbiorach Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Fot. Radosław Horanin
Pozostałe ilustracje: Fot. Verlag Peter Jancke "Der Kolberger Kirchen"

informacje kołobrzeg, noc, kryształowa, synagoga, kolbergSynagoga przy ul. Budowlanej.

informacje kołobrzeg, noc, kryształowa, synagoga, kolbergŻydowski Szpital Uzdrowiskowy z 1899 r. (teren dawnego PŻB, obecnie Zarząd Portu Morskiego).

informacje kołobrzeg, noc, kryształowa, synagoga, kolbergWnętrze synagogi w Żydowskim Szpitalu Uzdrowiskowym.

informacje kołobrzeg, noc, kryształowa, synagoga, kolbergCmentarz żydowski i dom pogrzebowy przy ul. Koszalińskiej.

 

reklama

reklama

reklama

reklama

reklama

Dodaj komentarz

UWAGA!
Komentarze są prywatnymi opiniami Czytelników, za które redakcja nie ponosi odpowiedzialności. Publikowanie jest jednoznaczne z akceptacją regulaminu. Jeśli jakikolwiek komentarz narusza obowiązujące prawo lub zasady współżycia społecznego, prosimy o kontakt poczta@miastokolobrzeg.pl. Komentarze niezwiązane z artykułem, naruszające regulamin lub zawierające uwagi do redakcji, będą usuwane.

Komentarze zostaną opublikowane po akceptacji przez moderatora.

Zgody wymagane prawem - potwierdź aby wysłać komentarz



Kod antyspamowy
Odśwież

Administratorem danych osobowych jest  Wydawnictwo AMBERPRESS z siedzibą w Kołobrzegu przy ul. Zaplecznej 9B/6 78-100 Kołobrzeg, o numerze NIP: 671-161-39-93. z którym możesz skontaktować się osobiście pod numerem telefonu 500-166-222 lub za pośrednictwem poczty elektronicznej wysyłając wiadomość mailową na adres poczta@miastokolobrzeg.pl Jednocześnie informujemy że zgodnie z rozporządzeniem o ochronie danych osobowych przysługuje ci prawo dostępu do swoich danych, możliwości ich poprawiania, żądania zaprzestania ich przetwarzania w zakresie wynikającym z obowiązującego prawa.

reklama